En cada horta... e os grandes nnomes na natureza

                                                                                                                                             A Pena do Home (Val do Dubra)
O hórreo en cada horta e en grupo, ás veces, na beiramar de Combarro e nas eiras do interior. Eirados no alto con cabaceiros, a modo de constelación xenérica. A primeira vez que o vin quedei sorprendida, como é posible que non estivera cada un á beira da súa casa, coma o can, a cociña de fóra, o forno…? Aínda que logo coñecín os fornos comunais, por barrios ou lugares; en Celavente funcionan así e hai unha festa e ruta dos fornos a principios de verán onde, seguindo ao gaiteiro, camiñamos de forno a forno, comendo as viandas e bebendo o viño da colleita.  

Muíños e muiñadas, aqueles territorios de liberdade onde mozos e mozas se atopaban nas noites de moenda. As cancións que o contaban e os muíños sen uso como restos dun naufraxio.

Unha poboación diseminada que ocupa o territorio nos vales e litorais, estendéndose ata as lindes dos agros. Alí onde comeza o monte, como demarcación da rexión doutros seres, onde o salvaxe está acubillado.

A Pedra do Home. O Cabo do Mundo. A pena do Home. A praia do Rostro. Cabo Home… 

As verbas grandes non nos asustan nin sequera nos topónimos.

Nacionalidade e símbolos

Somos unhas das nacionalidades históricas, con lingua e cultura propia. O noso referente ideolóxico é Castelao, un humorista sensible, alguén que dixo que se fixera médico por amor a seu pai e non exercera por amor á humanidade, un pintor con problemas de vista, un dos homes que máis quixo a Galicia e que tivo que morrer lonxe dela.

Temos un territorio no noroeste e outro na diáspora, estendido por América e Europa, formado por emigrantes cargados de saudade. A nosa odisea, o noso canto heroico, ha tratar sobre a emigración; estamos agardando a que algún bardo a cante.

Téñense atopado escrituras nas que nas lindes se cita a Irlanda, mar por medio. E hai xente que en días, con determinada luz, desde o cabo Ártabro ve esa terra irmá.

A nosa literatura que comeza nas cantigas e se reinventa cos versos do XIX ( “Cantarte hei Galicia na lingua galega consolo dos males e alivio das penas”) ten a variante en prosa cando Neira Vilas comeza Memorias dun neno labrego con “Eu son Balbino. Un rapaz da aldea. Coma quen di un ninguén. E ademais pobre”. Un mantra co que moitos galegos se definen. Non lle preguntes, e ti quen es, pois xa sabes cal vai ser a resposta.

Festas e camiños

Temos festas propias como o samaín que marca o remate da tempada de colleitas e a metade escura do ano, cabazas convertidas en cabezas son o símbolo co que se recoñece esta celebración relacionada cos defuntos e próxima ao magosto no que se compangan castañas e viño novo.
Hai festas de santos que son as que veñen do pasado máis próximo. Festas de misa e procesión, de pedir polas casas para montar un festorrio que, a ser posible, supera as dos veciños. Festas de vermú a mediodía e uns toques, de banda que percorre a aldea ou grupos de gaitas. Vivimos tan fóra de nós e tan nos tempos escuros que cando o cura ergue o cáliz ese grupo de música toca aínda ou tocou ata hai pouco tempo o himno español. Era a unión da Igrexa e o Estado ditatorial que se facía un e grande no momento da consagración. Aínda así houbo xente capaz de crer nun deus redentor que acompañaba aos desherdados da terra, aos humildes.
E pola noite a orquestra. Unha orquestra que foi evolucionando dende aquelas primeiras nas que era pequena e estaba única e exclusivamente para que a xente bailara. Para iso fixéronse os palcos que nos últimos tempos arruinaran a paisaxe co cemento e o cadrado ocupando lugares que debían ser case sacros coma os adros ou as carballeiras. Unha pintada "Saca de aí ese palco ho, que non vai nada coa carballeira "nas terras do interior indo cara a costa da morte. Agora, feito xa o mal, deixouse aí, e as orquestras medraron ata converterse en mafias denunciadas e publicadas, pero é igual, chegan inmensas cos seus tráilers e montan un espectáculo de son e luz, de corpos novos con roupas e movementos que pretenden recoller o peor do tropicalismo. A xente xa non baila, moito xa non se achegan sequera á festa e os que van miran porque o que lle ofrecen é algo para observar, non para participar. Os máis novos prefiren unha discoteca móbil e un DJ.
Aínda así, continúa a haber festas fermosas nas que a xente, libremente, arredor de calquera que fai música, se pon a bailar. Toda esa xente que acude a clases de baile e instrumentos populares, toda esa xente que segue no empeño de "sácame aí este paso" e brincan traendo o patrimonio ao agora.
Os Maios, no comezo da primavera, é a exaltación da natureza nunha árbore, cos cantos arrolándoa. A Rapa das Bestas, reuníndose para facer un traballo que se perdeu no tempo.

E outras festas que apareceron hai un tempo e se conservan polo bo facer duns poucos como a orixinal "Vilaxoán canta" con todo o pobo cantando ese día, e todo o ano, xuntándose a ensaiar ou a verse.
Ou os festivais que se van organizando ao longo e ancho do territorio como o Festival Celta de Ortigueira, fillo menor do de Lorient, coma os dos diferentes tipos de música ou os de teatro entre os que destaca o de Ribadavia onde espertou o teatro nos anos finais da ditadura. O festivan de cine de Cans que arodia ao de Cannes coa chispa que, de vez en cando, ten a nosa xente nova. Cos tractores e matraquillos facendo de limosinas, os alboios de salas de luxo e todo o pobo facendo de anfitrión, participando e facébdose protagonistas dunha festa na que propiamente se xunta o glamour co noso popular.
Logo están os sucedáneos, os inventor copiados como as festas gastronómicas que só están para dar de comer aos de fóra ou para mostrar unha parte de nós que non era preciso ensinar. As feiras medievais e variantes de renacemento, celta e demais que leva unha empresa de vila en vila. Mentiras maquilladas de Historia. Copias de si mesmas para todos.    

De mulleres e identidade

Tal vez unha das pinturas que mellor nos represente sexa a chamada estética do granito: mulleres redondeadas e fortes, ornamentadas co barroco que sobrou das igrexas rurais.
Unha muller no principio, Rosalía, elas, as anónimas da arte representándonos. Tamén tivemos unha industria artística que nos identificaba, uns artistas comprometidos que crearon unha empresa de cerámica na que destacaba un azul cobalto... para elaborar as vaixelas que se usarían nas casas e polas que nos recoñecerían no mundo. Durou pouco, xa antes mataran ao marqués de Sargadelos, creador da primeira fábrica, por ilustrado, a Díaz Pardo botárono da empresa e baleirárona de contido.  Con Sargadelos ía O Castro co Museo Carlos Maside e a editorial do mesmo nome, onde se recuperou a memoria histórica e se publicou todo o publicable.

... Estamos a deternos na perda. 

Porque nos deron moito e malgastámolo todo, coma unha caste de innobres, unha estirpe de malignos, unha liñaxe de ruíns.  

E a identidade hai que ganala, por iso moitos prefiren pensar que non existe e entregarse nos brazos do alleo, da morte doce.

Sentencia: crueis cos débiles e cov
ardes cos poderosos: a peor raza, a etnia máis miserable. 

De termas

Temos lugares que nos sitúan mirando ao mar e nos sentimos como Rose De Witt na proa do Titanic. Camiñamos sobre lousas de granito para percorrer os tellados da catedral compostelá.
Bañámonos en burbullas coas copas das árbores rodeándonos e a piques de tocar a pequena cúpula iridescente en Mondariz, alí onde tivemos un gran edificio, digno dun goberno, que convertemos en apartamentos.

O país é verde, neboento, húmido; as xentes padecemos de artroses e reumas, pero a terra que dá os males ten remedio para eles. E así nos naceron os balnearios, as termas que aparecen para quentarnos os osos e dar confortabilidade. De norte a sur e de leste a oeste: Carballo, Caldas, Cuntis, A Toxa, Laias, Arnoia, Auga Santas, Termas romanas de Lugo e unha ducia de sitios máis onde poder bañarse en augas quentes. Lobios, a un paso de Portugal, co río Caldo onde se van facendo piscinas a diferente temperatura, Ourense coa burgas a un paso da praza Maior coma un milagre continuo.

Herdeiros á forza, como nos denomina un escritor de noso, non apreciamos o que temos ata o punto de non poder atopar na rede información en galego sobre os nosos balnearios, ata o punto de non darnos conta de que determinados hoteis da Toxa teñen un entorno só superado por Venecia, ata non ser conscientes de que as burgas de Ourense son un luxo que calquera cidade do mundo tería colocado no mástil máis alto da xeografía, pero nós somos así...  

De entroido e lingua

O entroido oculto ao longo da ditadura -naquela noite de pedra que nomearon os poetas- espertou con toda a súa riqueza, moi distinto en cada lugar porque está amarrado ás propias raíces. Pantasmas e xenerais, cigarróns e peliqueiros, felos e boteiros, madamitas e damas, galáns ou volantes traen as cores da gran festa pagana, que fai xirar as certezas ao ritmo do bombo. Cando vemos os tambores coas manchas vermellas do sangue dos que non poden parar de tocar -aínda que doia- sabemos que a tradición segue viva na rapazada e profunda, tamén, como certificamos diante do oso de Salcedo. Escoitalos ao lonxe, para ir achegándose, e poder ver a comparsa coa fermosura do auténtico.

Fixádevos, dicía Neira Vilas, somos un país pequeno cunha lingua propia que non teñen moitos países moitísimo máis grandes, mirade senón Arxentina, Brasil ou Estados Unidos (tan poderoso). Unha lingua que cantou á amizade na Idade Media e foi escoitada nas terras coñecidas, prohibida ao longo de séculos e rexurdiu cando Rosalía escribiu “Cantarte hei Galicia teus doces cantares que así mo pediron... na lingua galega consolo dos males alivio das penas”. Un país pobre, con moita emigración estendéndose e afirmando que hai un galego ata na lúa, as fotos das despedidas nos portos, e as sociedades de emigrantes erguendo a bandeira, o himno, a Real Academia Galega, as escolas para que aprendesen os que quedaban no país.
Un himno que pregunta, onde se viu tal cousa?